του Μάνου Λασκαράκη
Και ποιος δεν έχει οραματιστεί μια πιο δίκαιη κοινωνία; Και ποιος δεν εμπνεύστηκε με το όραμα ενός φιλοσόφου ή ενός πολιτικού ηγέτη; Από την αρχαία Πολιτεία του Πλάτωνα έως το Κοινωνικό Συμβόλαιο των διαφωτιστών Ρουσσώ και Λοκ, την αταξική κοινωνία του Μαρξ, αλλά και πιο σύγχρονα πολιτικά οράματα που πέρασαν και χάθηκαν σαν διάττοντες αστέρες. Μα πέραν όλων αυτών, το αφανές όραμα του καθημερινού ατόμου που αναζητεί το δίκιο του και ιδιαίτερα εκείνου που ζει σε μειονεκτική θέση.
Τι κοινό έχουν όλα αυτά τα οράματα; Είναι ζυμωμένα μέσα από τον προσωπικό βίο του καθενός. Τόσο του «επιφανούς» που έγραψε ιστορία όσο και του αφανούς της οποίας αποτελεί μέρος. Πόσοι όμως δοκίμασαν να προβληματιστούν στο ζήτημα της δικαιοσύνης, όχι μέσα από τα μάτια τους αλλά πίσω από ένα «πέπλο αγνοίας»; Αυτό ακριβώς δοκίμασε ο Αμερικανός φιλόσοφος Τζον Ρωλς μέσα από ένα «νοητικό πείραμα».
«Φανταστείτε», μας εξηγεί ο Ρωλς, «ότι πρόκειται να αποτελέσετε μέρος μιας κοινωνίας δίχως να έχετε καμία γνώση για τη φύση του ατόμου σας. Δεν γνωρίζετε αν θα είστε άνδρας ή γυναίκα. Δεν γνωρίζετε τα φυσικά σας χαρακτηριστικά, την εμφάνιση, τα ταλέντα και τις δεξιότητές σας, ούτε το μορφωτικό σας επίπεδο. Έχετε άγνοια για το αν θα είστε εργοδότης, εργοδοτούμενος ή ελεύθερος επαγγελματίας. Αγνοείτε την εθνικότητά σας, το θρήσκευμά σας και τον σεξουαλικό σας προσανατολισμό. Καλείστε να επιλέξετε την κοινωνία μέσα στην οποία θα ζήσετε, ενώ βρίσκεστε πίσω από ένα πέπλο αγνοίας. Ποιες αρχές θα θέλατε να διέπουν αυτήν την κοινωνία;»
Μάνος Λασκαράκης Ο Μάνος Λασκαράκης είναι εκδότης της εφημερίδας “Η ΓΝΩΜΗ” View all posts by Μάνος Λασκαράκης
Εκτελώντας αυτό το νοητικό πείραμα, ίσως διαπιστώσουμε ότι η επιλογή μας δεν ταυτίζεται με τις επιλογές μας στην πραγματική ζωή – επιλογές που σχετίζονται με τις δημοκρατικές διαδικασίες και την οικονομική δραστηριότητα. Οι «πραγματικές» μας επιλογές βασίζονται σε αρκετούς παράγοντες. Την κοινωνική μας θέση, την μόρφωσή μας, τα πρότυπα και τα ερεθίσματα που λαμβάνουμε από τον οικογενειακό και φιλικό μας κύκλο έως και τα συγγράμματα και άλλου είδους πληροφορίες που εισρέουν στον εγκέφαλό μας. Αν, έστω νοερά, καταφέρουμε να δραπετεύσουμε από όλα αυτά, επάνω σε ποιο κριτήριο θα βασιστεί η επιλογή μας;
Ο Ρωλς είχε αναγνωρίσει ότι οι σημερινές οικονομικές ανισότητες δεν αντικατοπτρίζουν την πραγματική αξία των ατόμων, και συνεπώς είναι άδικο να επιδεινώνεται η πορεία της ζωής κάποιου, και να του επιβάλλεται μια ανισότητα η οποία δεν του αξίζει. Λαμβάνοντας υπόψη ότι η απόλυτη οικονομική ισότητα έχει αποδειχθεί τεχνικά και γραφειοκρατικά ακατόρθωτη, ο Ρωλς προσπάθησε να βρει τις αρχές επάνω στην οποίες θα συναινούσαν όλοι οι πολίτες μιας κοινωνίας, όντας πίσω από το πέπλο αγνοίας. Κατέληξε σε δύο: Η πρώτη είναι μια αρχή ισότητας. Όλα τα μέλη της κοινωνίας θα απολαμβάνουν ίσα δικαιώματα και ίσες ελευθερίες. Την δεύτερη την ονόμασε «αρχή της διαφοράς». Σύμφωνα με αυτή την αρχή, οι οικονομικές ανισότητες σε μια κοινωνία είναι επιτρεπτές μόνο εφόσον λειτουργούν προς όφελος των λιγότερο ευνοημένων. Δηλαδή βελτιώνουν τη ζωή όσων βρίσκονται στη δυσμενέστερη θέση.
Η ρωλσιανή αρχή της διαφοράς βασίζεται κατ’ αρχήν στην δημιουργία κινήτρων. Οι υψηλότερες απολαβές των ιατρών για παράδειγμα, γίνονται κίνητρο ώστε το επάγγελμα να προσελκύσει τους πιο ικανούς και σπουδαγμένους, βασική προϋπόθεση για ένα οικοδομηθεί ένα δημόσιο σύστημα υγείας που θα λειτουργεί υπέρ των ευάλωτων μελών της κοινωνίας. Τόσο η μόρφωση όσο και η ανάπτυξη δεξιοτήτων του ατόμου, πέρα από τα προσωπικά οφέλη, μπορούν να ενισχύσουν την κοινωνική ευημερία.
Εκτός από τις κοινωνικές υπηρεσίες, τα κίνητρα προάγουν και την παραγωγικότητα μέσω της καινοτομίας. Οι νέες τεχνολογίες που παράγονται μέσα από την συνεργασία του επιχειρηματικού και επιστημονικού τομέα μπορούν να προσφέρουν υλικά και άυλα προϊόντα σε χαμηλότερες τιμές και σε ευρύτερο καταναλωτικό κοινό.
Η βελτίωση των υπηρεσιών και της παραγωγικότητας οδηγούν στην αύξηση του συνολικού πλούτου μιας κοινωνίας, ικανού να χρηματοδοτήσει ένα ισχυρό κράτους πρόνοιας μέσα από μια προοδευτική φορολογία, υπέρ των πιο αδύναμων.
Σύμφωνα με τον Τζον Ρωλς, το νοητικό πείραμα οδηγεί το άτομο να επιλέξει αυτές τις δύο αρχές για να διέπουν την νοερή κοινωνία του. Την αρχή της ισότητας και την αρχή της διαφοράς. Η επιλογή αυτή τον απαλλάσσει από τον κίνδυνο της φτώχιας και παράλληλα του δίνει το δικαίωμα να αξιοποιήσει ελευθέρα τα ταλέντα και τις δεξιότητες που διαθέτει χωρίς περιορισμούς.
Το νοητικό πείραμα του Ρωλς μπορεί να εφαρμοστεί σε πλήθος ηθικών και κοινωνικών ζητημάτων. Είναι πολλά τα ερωτήματα που μπορεί να θέσει κάποιος στον εαυτό του, εάν αφιερώσει λίγο χρόνο για να αναρωτηθεί πίσω από το «πέπλο αγνοίας»;
Τι σύστημα υγείας θα θέλαμε δίχως να γνωρίζουμε αν είμαστε υγιής ή πάσχοντες από χρόνιες παθήσεις;
Ποιες σχέσεις κράτους – εκκλησίας θα διαλέγαμε δίχως να γνωρίζουμε το θρήσκευμά μας και αν αποτελούμε μειονότητα;
Ποια μεταναστευτική πολιτική θα σχεδιάζαμε γνωρίζοντας ότι υπάρχει μια πιθανότητα να είμαστε πρόσφυγες;
Αλήθεια, ποιες κοινωνικές αρχές θα επέλεγε ένας ρατσιστής πίσω από το πέπλο αγνοίας δίχως να γνωρίζει το χρώμα του;
Ένας ψηφοφόρος ασκεί το δικαίωμά του πίσω από το πέπλο αγνοίας.Πηγή φωτο: dailytarheel.com