Στο λογοτεχνικό σαλόνι της ποιήτριας Μπιντ Φικρ οι συνδαιτυμόνες φορούν μαύρα ή λευκά κοστούμια, που έχουν παραγγείλει από το Παρίσι. Οταν δεν παίζουν σκάκι ή χαρτιά, μελετούν το έργο του Ραμπελαί και διαγωνίζονται σε βραδιές ποίησης. Πολλοί από αυτούς είναι απόφοιτοι της τοπικής χριστιανικής ιεραποστολής ή δημόσιων λυκείων που ακολουθούν δυτικούς κανονισμούς λειτουργίας. Γνωρίζουν ξένες γλώσσες – οι περισσότεροι γαλλικά –, όχι μόνο λόγω της εκπαίδευσής τους αλλά και των εμπορικών συναλλαγών σε μια αγορά που εκτείνεται μέχρι τη Μασσαλία και το Μάντσεστερ.
Βρισκόμαστε στο Χαλέπι του 1908. Ετη φωτός από τη σημερινή εικόνα κρίσης. Σε πείσμα του ερντογανικού τσαμπουκά, της μισαλλοδοξίας του ISIS και ενός διάχυτου «αντιδυτικισμού», το νεότερο παρελθόν της περιοχής περιείχε την υπόσχεση του μοντερνισμού και του κοσμοπολιτισμού. Την παραμονή της επανάστασης των Νεότουρκων (το 1908), τα σουαρέ του Χαλεπίου ασφυκτιούν από άντρες και γυναίκες, χριστιανούς και μουσουλμάνους, με παρεμφερές εκπαιδευτικό υπόβαθρο, που πίνουν κρασί και καπνίζουν αμερικανικά ή τουρκικά τσιγάρα πολυτελείας. Η μεσαία τάξη αναπνέει μέσα σε μια κουλτούρα ελευθερίας, σημειώνει ο Κιθ Ντέιβιντ Γουότενποφ, καθηγητής Σύγχρονων Ισλαμικών Σπουδών στο Πανεπιστήμιο της Καλιφόρνιας, στο διαφωτιστικό «Being modern in the Middle East» (Princeton University Press, 2006).
Η ΙΔΕΑ ΤΗΣ ΝΕΩΤΕΡΙΚΟΤΗΤΑΣ. Στη Μέση Ανατολή οφείλουμε μια ξεχασμένη υπόθεση εργασίας, την οποία ακολουθεί μερίδα της σύγχρονης ιστορικής έρευνας: μετά το 1908, τον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο και τις απαρχές της αποικιοκρατίας, διαμορφώθηκε εκεί μία διακριτή μεσαία τάξη, ενοποιητικό στοιχείο της οποίας δεν ήταν (μόνο) ο πλούτος, η επαγγελματική ενασχόληση ή το επίπεδο μόρφωσης. Αλλά ο τρόπος με τον οποίο εσωτερίκευσε την ιδέα της νεωτερικότητας. Πώς, δηλαδή, ενσωμάτωσε στην καθημερινότητα και την πολιτική ζωή μία ποικιλία ηθών και ιδεών για το άτομο, τα φύλα, τον ορθολογισμό και την εξουσία. Πώς αλλιώς εξηγείται, αναρωτιέται ο Γουότενποφ, το γεγονός ότι στην περίοδο 1908-1912 κυκλοφόρησαν 23 νέες εφημερίδες και επιθεωρήσεις στο Χαλέπι, όταν την περίοδο 1864-1908 ιδρύθηκαν μόλις τέσσερις; Από τους τίτλους πολλών εφημερίδων – «Διαφωτισμός», «Πρόοδος» – μέχρι τους καινούργιους όρους που επιβάλλουν – «σύνταγμα», «πολιτισμός» –, το ιακωβίνικο πνεύμα των καιρών έρχεται για να μείνει. Οι γαλλοσπουδαγμένοι δημοσιογράφοι της εποχής ανταποκρίνονται στο πρότυπο του «παρεμβατικού διανοουμένου», έχοντας ως μόνιμη αναφορά την υπόθεση Ντρέιφους. Το έργο τους συμπληρώνεται από τα κλειστά κλαμπ κοινωνικής αλληλεγγύης (Αleppo Mutual Αid Society), που επιθυμούν επίσης την πολιτική αλλαγή. Η «χαρούμενη γνώση» διαχέεται στα μέλη τους μέσω αναγνωστηρίων, γυμναστηρίων, χορωδιών και σεμιναρίων. Σε ένα από αυτά, τον Φεβρουάριο του 1910, ο Μπατρίκι Καγιάτ αναλύει με τόλμη τις «αιτίες της καθυστέρησής μας». Η πρώτη αφορά την προεπαναστατική διακυβέρνηση του χαμιδικού καθεστώτος και η δεύτερη την άκριτη αποδοχή των δυτικών ηθών.
Ολα θα αλλάξουν φυσικά με την είσοδο της τότε καταρρέουσας Οθωμανικής Αυτοκρατορίας στον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο, στο πλευρό της Γερμανίας. Η συνδρομή του κάιζερ στον εκσυγχρονισμό του στρατεύματος και η αξιοποίηση του ισλαμικού στοιχείου ως αντίβαρο στους Βρετανούς δεν θα αφήσει ανέπαφη τη φυσιογνωμία της περιοχής. Το Χαλέπι θα γίνει επίκεντρο μιας ιδεολογικής σύγκρουσης για την εθνική ταυτότητα (Αραβας ή Τούρκος;), τη γλώσσα και την πολιτισμική ομοιογένεια των κατοίκων. Η ιδεολογική διαμάχη θα συνεχιστεί με την κατάληψη της πόλης από τους Γάλλους, το 1920, όταν η κοινωνία διχάζεται ανάμεσα σε όσους υποδέχονται το ξένο σώμα σαν δίοδο προς το άδυτο του μοντερνισμού και σε όσους επιθυμούν ένα νεωτερικό ισλαμικό κίνημα.
Λίγο πριν από τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, δύο ομάδες θα συγκρουστούν στους δρόμους του Χαλεπίου, λειτουργώντας μέσα στο «μαγνητικό πεδίο του φασισμού». Οι «Χαλύβδινοι Χιτώνες» (παραστρατιωτικό σώμα, σουνιτικών πεποιθήσεων), που εναντιώνονταν στον αραβικό εθνικισμό, και το «Λευκό Σήμα» (επίσης παραστρατιωτικοί, μέλη της καθολικής κοινότητας), που ευνοούν τον ευρωπαϊκό φασισμό, ως ένδειξη νεωτερικότητας. Ο μεγαλύτερος, όμως, αντίκτυπος που θα έχει η ταύτιση των 20άρηδων και 30άρηδων με τη βία θα είναι η υποστήριξη προς τα μοναρχικά καθεστώτα του μέλλοντος. Οταν η «νεωτερικότητα του αυταρχισμού» χρησιμοποιηθεί, δηλαδή, σαν φράγμα απέναντι στην ισλαμοποίηση της ευρύτερης περιοχής. Μια χαμένη ευκαιρία του μοντερνισμού στη Μέση Ανατολή.